Technologia i eksperymentowanie w realizacji zajęć z chemii w trybie zdalnym

Hanna Gulińska i Weis Wojciech

Filmy na lekcjach chemii prowadzonych zdalnie

W niniejszym tekście przedstawione zostaną podstawowe konsekwencje realizacji nauczania zdalnego w nauczaniu chemii w szkołach ogólnokształcących oraz znaczenie technologii dla takiej edukacji. Przedstawimy także podstawowe etapy i zasady strategii kształcenia wyprzedzającego, które jest bardzo kompatybilne z nauczaniem zdalnym. Strategia ta (Strategia Kształcenia Wyprzedzającego) oparta jest na czterech etapach. Po pierwsze, jest to aktywowanie posiadanej już wiedzy na dany temat, wiedzy osobistej, raczej potocznej. AKTYWOWANIE polega tu na podejmowaniu rozmów, wywiadów w najbliższym środowisku czy środowisku dalszym – jak rówieśnicy czy też uznane autorytety, niekoniecznie naukowe. Z zasady uczniowie nie korzystają na tym etapie z Internetu oraz z podręczników, czy innych formalnych źródeł informacji. Po nim następuje porządkowanie, czyli uzupełnianie i PRZETWARZANIE zdobytych informacji w różnych źródłach, ważnych dla budowanej przez uczniów osobistej wiedzy naukowej na dany temat. Uczniowie otrzymują na tym etapie zadania do wykonania – indywidualnie bądź zespołowo – według własnego wyboru. Efekty tej pracy są prezentowane na etapie trzecim, czyli SYSTEMATYZACJI. Wybrani przez nauczyciela uczniowie (bądź ci, którzy zgłosili się sami) prezentują własne dokonania – eksperymenty i raporty, prezentacje, opracowania tekstowe czy graficzne, ale związane z danym tematem. Ostatni etap to OCENIANIE i EWALUACJA. Nauczyciel wystawia oceny, komentuje, zaś uczniowie przeprowadzają ewaluację – w technologii cyfrowej.

Problemy edukacyjne szkół postawionych w obliczu konieczności nauczania zdalnego

Od 25 marca 2020 roku polskie szkoły miały obowiązek nauczania zdalnego z powodu stanu epidemicznego wywołanego dynamicznym rozprzestrzenianiem się wirusa Sars-CoV-2. Z dnia na dzień nauczyciele i uczniowie zostali zobowiązani do całkowitej zmiany sposobu i trybu pracy. Nigdy wcześniej e-learningowe formy nauczania nie były stosowane na tak wielką skalę. Diametralna zmiana sposobu nauczania wywołała falę paniki zarówno w środowisku nauczycielskim, jak i uczniowskim. Dla niektórych rodzin wszystkie zadania szkoły, począwszy od wychowawczych i opiekuńczych po dydaktyczne, przeniosły się do domów, gdyż nie wszyscy uczniowie byli w stanie poradzić sobie z lekcjami przesyłanymi przez nauczycieli, a co gorsza – swobodnie korzystać z narzędzi internetowych.

Praca na przełomie marca i kwietnia była co najmniej chaotyczna i frustrująca dla wszystkich jej beneficjentów: nauczycieli, dzieci i rodziców. Dużo czasu musiało minąć, aby dostosować się do nowego trybu pracy, wyczuć nastawienie i umiejętności dzieci, ponieważ to je w miesiącach zbiorowego stresu należało chronić najbardziej, nie tylko przed wirusem, ale także przed zmęczeniem i zrezygnowaniem. Kilkugodzinna codzienna praca przed komputerem wpływa negatywnie na zdrowie i samopoczucie, a tym bardziej praca chaotyczna. To, nad czym pracowało się w gronach nauczycielskich przez właściwie cały kwiecień, to ujednolicenie pracy zdalnej dzieci i nauczycieli. Niektóre szkoły wdrożyły pakiet Office 365, w którego skład wchodzi platforma Teams do zdalnej pracy zespołowej. Wszyscy nauczyciele zostali zobligowani do przesyłania lekcji wyłącznie za pośrednictwem tej platformy, która oferuje tworzenie katalogu lekcji, możliwość konwersacji z członkami zespołów za pośrednictwem czatu lub wideokonferencji. Problem polegał na tym, że niewielu nauczycieli chciało wyjść ze swojej strefy komfortu, rezygnując z dotychczasowej formy przesyłania lekcji za pośrednictwem dziennika elektronicznego, by nauczyć się obsługi zupełnie nowego portalu. Innym problemem początków pracy e-learningowej było przesyłanie dzieciom zbyt obszernych materiałów do opracowania. Ambicje nauczycieli przerosły ich do tego stopnia, że w pierwszych tygodniach pracy nieustannie odpisywali na maile, sprawdzali zadania, rozwiewali wątpliwości za pośrednictwem komputera. Praca dydaktyczna szybko zmieniła się w uciążliwą biurokrację, której chyba żaden nauczyciel do końca nie lubi, gdyż to, co spełnia zawodowo nauczyciela, to przede wszystkim kontakt z uczniami. Kolejny problem dotyczył paniki wśród rodziców, którzy nie tylko odczuwali stres związany z tym, czy w przyszłym miesiącu otrzymają pensję, czy ich firmy nie upadną, ale dodatkowo udzielała się im frustracja dzieci.

Wszystkie powyższe problemy, jakie pojawiły się w trakcie zdalnego nauczania, świadczą o jednym: nauczyciele, rodzice, a tym bardziej uczniowie nie byli w żaden sposób przygotowani do natychmiastowego przejścia na tryb e-learningowy. Nauczyciele młodego pokolenia mieli styczność z nauczaniem zdalnym. Byli kształceni w ten sposób, zaznajomieni z metodyką pracy wyprzedzającej oraz e-learningowej w trakcie kursu pedagogicznego. Nauczyciele starszego pokolenia w dużej mierze nie mieli o tym większego pojęcia.

W ostatnich kilkunastu latach komunikacja internetowa rozwinęła się do tego stopnia, że współcześnie właściwie nie ma dziecka, które nie byłoby online. Strefa internetowa stała się dla uczniów swoistym podwórkiem, oddzielonym od szkoły i surowych zasad w niej panujących. W związku z tym, przekroczenie granicy rzeczywistości – wejście do Internetu w celach edukacyjnych – może być/jest dyskomfortowe zarówno dla dzieci, jak i nauczycieli, tym bardziej dla tych, którzy na przestrzeni lat wykreowali swój indywidualny styl i wizerunek w bezpośrednim nauczaniu i uczeniu się. Brak umiejętności w sprawnym posługiwaniu się narzędziami IT to dla nich (uczniów i nauczycieli) ukazanie pewnych słabości, do których nie wszyscy chcieliby się przyznawać.

Podstawa Programowa kształcenia chemicznego w szkole podstawowej w kontekście nauczania zdalnego i zintegrowanego

Omówione we wstępie kształcenie wyprzedzające polega między innymi na oczekiwaniu ze strony ucznia swego rodzaju erudycji albo przynajmniej zapału do działania, do poszukiwania informacji na dany temat. To poszukiwanie nowych dla siebie informacji i samodzielne tworzenie bazy wiedzy może być dość trudne dla uczniów, którzy w większości po raz pierwszy spotykają się z nowym zagadnieniem.

Przyjaznym działem chemii w szkole podstawowej jest ten dotyczący substancji o znaczeniu biologicznym. Podstawa programowa przewiduje realizację zawartych w nim tematów na ostatnie miesiące pracy ósmoklasistów. Jest to czas, gdy na zewnątrz pogoda sprzyja spacerom i zabawom na świeżym powietrzu. Czy wówczas uczeń będzie chętny do samodzielnego zdobywania wiedzy na drodze e-learningu? Można mieć co do tego wątpliwości, zatem warto przemyśleć realizację tematów dotyczących białek, cukrów i tłuszczów, aby zapewniała uczniom jak najwięcej atrakcji. Ponadto powyższy materiał dydaktyczny stanowi podsumowanie niemal wszystkich wiadomości, jakie w ciągu dwóch lat nauki chemii zdobyli w szkole podstawowej. Aż żałuje się, że nie można pracować dłużej nad chemią, która właściwie otacza nas na każdym kroku.

Zwieńczeniem ciężkiej pracy na lekcjach chemii, poznawania alfabetu chemicznego, zasad funkcjonowania mikro materii, są tematy dotyczące tych substancji, które spotkać można w kuchni, aptece czy drogerii. Jest to niezwykle cenne, gdyż stanowi syntezę samą w sobie treści teoretycznych i praktycznych. Uczniowie poznają w sposób ogólny, czym są cukry, białka, tłuszcze, z jakich pierwiastków są zbudowane, jakie typy tych związków znajdują się w popularnych produktach używanych codziennie. Dzięki temu mogą wnioskować dlaczego lepiej spożywać pieczywo pełnoziarniste, a nie białe – pszenne; o co chodzi w reklamach telewizyjnych traktujących o pozytywnym wpływie kwasów tłuszczowych omega oraz dlaczego podczas uprawiania sportów siłowych, nie zawsze warto inwestować w białkową suplementację. Dowiadują się co to znaczy, że dany produkt spożywczy jest pożywny lub nie, a także jak działa mydło i środki piorące.

Ze względu na wszechobecność substancji o znaczeniu biologicznym, lekcje chemii niemalże w całości mogą zostać przeniesione do gospodarstw domowych każdego ucznia. Wykorzystując zestawy do doświadczeń chemicznych w małej skali, platformy do streamingu filmów on-line, komunikatory internetowe możemy niewielkim kosztem (przede wszystkim czasowym) zaaranżować lekcje, na których żaden uczeń nie będzie się nudził, a co więcej poczuje się jak naukowiec we własnym laboratorium. Żadna najbardziej ciekawa i efektowna praca, nie może być jednak rozpoczęta bez odpowiedniego bodźca do działania. W tym celu pomóc nam mogą odpowiedniej jakości materiały filmowe.

Proponowana strategia pracy na lekcjach zdalnych z wykorzystaniem technologii - filmów wprowadzających w tematykę zajęć

Współczesna młodzież uwielbia platformę youtube. Na przestrzeni ostatnich lat dostrzec możemy dynamiczny rozwój materiałów filmowych umieszczanych na portalach streamingowych. Ich jakość nie tylko przejawia się w aspekcie fizycznym, gdyż dziś niektóre z nich można odtwarzać w jakości 4K, ale przede wszystkim w ujęciu wizerunkowym. Youtuberzy, czyli osoby zawodowo prowadzące videoblogi, odnaleźli w tego typu portalach przestrzeń do generowania pieniędzy, prześcigając się w jak najlepszej produkcji swoich materiałów, pod względem wizualnym i merytorycznym. Sfera ta nie tylko dotyczy teledysków do muzyki, trailerów filmowych, wywiadów, koncertów na żywo, ale także edukacji. Każdy uczeń przygotowujący się do matury może dzisiaj natychmiast odnaleźć wyjaśnienie zadań chociażby na portalu Youtube. Wśród uczniów szkół podstawowych obserwuje się jednak mniej chęci do takiego sposobu korzystania z platformy. Młodzież w internecie przede wszystkim szuka rozrywki. Widząc swojego ulubionego youtubera wykonującego nowe tricki na deskorolce próbuje powtórzyć manewr ucząc się nowych umiejętności. Trzeba dostrzegać takie mechanizmy, aby w odpowiedni sposób trafić do trudnego odbiorcy, jakim jest współczesny młody człowiek.

W związku z powyższym proponowane przez nas filmy wprowadzające do zajęć e-learningowych z chemii (Projekt Kolegium Śniadeckich) mają formę krótkich trailerów [Strategia Kształcenia Wyprzedzającego, praca zbiorowa pod redakcją naukową Stanisława Dylaka]. Dzięki nim uczeń zostaje w dynamiczny, ale i merytoryczny sposób wprowadzony w tematykę zajęć, gdyż na początku każdej pracy potrzebna jest inspiracja i bodziec do działania. Filmy te mogą stać się takim impulsem zwłaszcza w nauczaniu zdalnym, podczas którego nauczyciel nie jest w stanie na bieżąco kontrolować zaangażowania ucznia. Dostarczenie mu treści stylizowanych na to, co zazwyczaj go interesuje w internecie wyostrzy zmysły ucznia na tematy, które będą poruszane na lekcji. Dzięki czemu np. krótki film O mydłach i sposobie radzenia sobie z brudem stanie się fascynujący jak nowy trick na deskorolce, którego młody człowiek chce się nauczyć.

  1. Wszechobecna krzemionka
  2. Skały wapienne i ich znaczenie dla gospodarki
  3. Sole bezwodne i uwodnione
  4. Alotropia pierwiastków
  5. Degradacja gleby
  6. Aby żyć trzeba jeść
  7. O reakcjach chemicznych zachodzących podczas przygotowywania żywności
  8. Napoje dnia codziennego
  9. Nikotyna, alkohol i inne używki
  10. O skarbach gromadzony na wysypiskach śmieci
  11. Nie szata zdobi człowieka, czyli o włóknach
  12. Mydło najważniejszym sojusznikiem w walce z brudem
  13. Składniki kosmetyków
  14. Węgiel kamienny jako paliwo i źródło surowców
  15. Alternatywne źródła energii

Początkowe zaangażowanie uczniów to już jest powód do sukcesu. Kolejnym krokiem jest podjęcie questu, czyli z młodzieżowego języka gier komputerowych – wyzwania. Oczekiwalibyśmy, że skoro realizacja tematu odbywa się zdalnie, to dziecko większość czasu będzie musiało spędzać przed komputerem, a nauczyciele wówczas ponownie zagłębią się w niezliczonych plikach z pracami uczniów, odbierając także sobie całą radość z nauczania. Nic bardziej mylnego, gdyż chemicy posiadają silną oręż dydaktyczną w postaci eksperymentu. Istotnym warunkiem prowadzenia takich lekcji jest wyposażenie uczniów w zestawy do eksperymentów w małej skali oraz podstawowe odczynniki chemiczne, takie jak jodyna, roztwór środka do udrażniania rur, czy naturalne wskaźniki kwasowo-zasadowe. W tak zaplanowanej sytuacji dydaktycznej schemat lekcji zdalnej z działu Substancje o znaczeniu biologicznym, mógłby wyglądać następująco:

  • wprowadzenie do lekcji, czyli film – trailer, podanie celów lekcji;
  • przekazanie uczniom wskazówek i materiałów źródłowych, pomocnych podczas pracy e-learningowej;
  • określenie wyzwania, czyli eksperymentu do wykonania w małej skali w warunkach domowych, samodzielna rejestracja działań np. za pomocą smartfona, tworzenie dziennika laboratoryjnego;
  • dyskusja uczniów na temat wyników doświadczeń za pośrednictwem komunikatorów internetowych;
  • ewentualne poprawki i wnioski do dalszej pracy.

Etapy, które musi wówczas przygotować nauczyciel dotyczą wyłącznie projektu zadania dla uczniów i podania źródeł informacji. Dalsze działania wykonują już uczniowie i świetnie się przy tym bawią, ponieważ pracują samodzielnie i z użyciem przyjaznych im narzędzi jak smartfon i komputer. W tak zorganizowanym działaniu nauczyciel udziela rad uczniom a w końcowym etapie bierze udział we wspólnej dyskusji i podsumowaniu efektów, gdyż jako fachowiec musi zaakcentować istotne elementy we wnioskach młodzieży i zweryfikować czy założone cele zostały osiągnięte.

Eksperymenty chemiczne w małej skali

Technika pracy w małej skali pozwala na wykonanie wielu klasycznych doświadczeń z różnych działów tematycznych. Używanie prostego sprzętu o niewielkich rozmiarach oraz niewielkich ilości substancji zwiększa bezpieczeństwo eksperymentu, zmniejsza czas jego przeprowadzenia i umożliwia jego dokładniejsze omówienie [Gulińska H., Panek D., Sporny Ł., Chemia Mini-Lab, Zeszyt do doświadczeń z chemii w małej skali, WSiP, Warszawa 2012].

Technika SSC (small-scale chemistry) pozwala na prostsze wykonanie wielu klasycznych doświadczeń z różnych działów chemii (np. podstawowe związki nieorganiczne, elektrochemia, reakcje utlenienia i redukcji, itp.). Jest to tańsza i łatwiejsza metoda wykonania eksperymentu na poziomie szkolnym i dokonania jego pełnej analizy. Umożliwia ona także utworzenie laboratorium uczniowskiego w dużych klasach i słabo wyposażonych szkołach małym nakładem sił i środków.

Sposób ten pomija drogie szkło i sprzęt laboratoryjny wykorzystywane w metodzie tradycyjnej. Istotą eksperymentu w technice SSC nie jest sposób wykonania doświadczenia, a wizualizacja procesu i dokładniejsze niż do tej pory omówienie obserwacji i możliwych wniosków. Pionierami rozwoju tej dziedziny byli między innymi: Egerton C. Grey (1928) [1], Mahmoud El-Marsafy K. (1989) w Egipcie [2], Stephen Thompson w USA [3].

Dalszym stosowaniem tych pomysłów było opracowanie przez Bradleya z Radmaste [4], specjalnych zestawów do efektywniejszego nauczania chemii w Afryce Południowej poprzez doświadczenie. Zaproponowane zestawy świetnie sprawdzały się w rejonach rozwijających się pozbawionych elektryczności i bieżącej wody.

Inna możliwość zastosowania techniki SSC w klasycznej chemii organicznej nawet przy syntezach wielu związków została opisana przez Mayo, Pike i Butchera [5] oraz Williamsona [6], którzy wykazali, że nawet niedoświadczeni uczniowie mogą przeprowadzać syntezy organiczne na kilkudziesięciu miligramach. Nie wymagało to specjalistycznych umiejętności, których opanowanie zajmuje sporo czasu. Takiemu podejściu do nauczania chemii organicznej towarzyszyło wprowadzenie kilku specjalistycznych rozwiązań przez Breuera [7].

Podstawy metodyki eksperymentowania w małej skali

Chemia w małej skali polega na pracy z niewielkimi ilościami substancji, co zwiększa bezpieczeństwo eksperymentu, zmniejsza czas jego przeprowadzenia i umożliwia jego dokładniejsze omówienie. Innowacyjna technika Small-Scale Chemistry pozwala na nowoczesne, całościowe, przejrzyste, przyjazne i aktywizujące podejście do eksperymentalnej strony nauczania chemii uczniów i studentów.

Przede wszystkim mała skala wymaga często zastosowania nietradycyjnej aparatury i metodyki opracowanej w takich dziedzinach jak mikrobiologia, biologia molekularna i nanotechnologia. Eksperymenty niejednokrotnie wykonywane są z wykorzystaniem przedmiotów używanych w gospodarstwie domowym. Technika SSC, stosowana do celów dydaktycznych na różnych poziomach kształcenia, ma ułatwiać efektywne nauczanie poprzez samodzielne wykonywanie przez uczniów (studentów) doświadczeń ukazujących istotę przemian chemicznych. Innym celem tej techniki jest ukierunkowanie nauczających na bardziej empiryczne metody nauczania chemii.

Klasyczny sprzęt laboratoryjny, którego często brakuje w szkołach, można zastąpić innymi łatwiej osiągalnymi elementami. Przy kłopotach finansowych szkół duże znaczenie odgrywa zastępowanie niektórych tradycyjnych, drogich odczynników chemicznych tańszymi i bardziej dostępnymi substancjami osiągalnymi w tzw. domowej chemii (household chemicals).

Nauczyciele stosujący eksperymentowanie w małej skali uważają, że: doświadczenia wykonywane i dokumentowane samodzielnie przez ucznia w domu techniką małej skali zachęcają do zmiany spojrzenia na eksperymentalną stronę nauczania chemii. Praca oparta o interesujące i łatwe do wykonania doświadczenia z pewnością przyczyni się do trwałego zapamiętania materiału.

Według opinii uczniów eksperymenty w domu dla większości były ciekawą przygodą, choć przez moment mogliśmy poczuć się jak naukowcy. Samodzielne wykonywanie doświadczeń ułatwiło zapamiętywanie wiadomości, a choć fotoreportaż zabierał sporo czasu, to efekt końcowy dawał wiele satysfakcji oraz wpływał na ocenę końcową.

Większość uczniów tę część pracy przed lekcją lubi najbardziej. Eksperymenty są dla nich zawsze ekscytujące. A przy okazji okazuje się jak wiele dostępnych odczynników jest wokół nich.

[1]. Grey, Egerton C, Practical Chemistry by Micro-Methods, Cambridge: W Heffer & Sons Ltd. Cambridge: W Heffer & Sons Ltd., (1928).
[2]. El-Marsafy, MK, Microscale Chemistry Experimentation, MicrEcol. MKEl-Marsafy. Wyszukany dnia 2008-11-24, (1989).
[3]. Thompson, S., Small-Scale Chemistry, National Small-Scale Chemistry Centrum Colorado State University. Wyszukany dnia 2008-11-24.
[4]. Bradley, JD Hands-on practical chemistry for all, Pure Appl. Chem. 71 (5): 817-823. Wyszukany dnia 2008-12-05, (1999).
[5]. Mayo, DW; RM Pike, SS Butcher, Microscale Organic Laboratory, New York, NY: John Wiley & Sons, (1986).
[6]. Williamson, KL, Macroscale and Microscale Organic Experiments, Lexington, Mass: DC Heath. (1989).
[7]. Breuer, SW, Microscale Practical Organic Chemistry, Lancaster University, (1996).

Przykładowa propozycja zajęć z chemii w WLCh, prowadzonych metodą zdalną

Dla uzupełnienia i podsumowania badawczych aktywności uczniów można wykorzystać Wirtualne Laboratorium Chemiczne zawierające kilkanaście zadań o charakterze w pełni interaktywnym [Gulińska H., Innowacyjny program nauczania przedmiotów przyrodniczych, czyli projekt Kolegium Śniadeckich [w:] Dydaktyka chemii w dobie reformy edukacji, Wyd. Sowa, Poznań 2012, 85- 100]. Zadania te są zawsze zgodne z tematami omawianymi w filmach, wykonywanymi doświadczeniami i stanowią o atrakcyjności procesu dydaktycznego. Warto przekazać je uczniom pracującym na platformie dopiero po wykonaniu przez nich doświadczeń techniką SSC, co powinno stanowić dodatkową zachętę, poprzez rozbudzanie naturalnej ciekawości.

Wirtualne laboratorium zostało przygotowane do pracy w języku polskim, angielskim i francuskim.

fot. 1. Wirtualne laboratorium chemiczne, źródło własne

Doświadczenia online/zdalnego nauczania są całkowicie bezpieczne, a zniszczone i osmolone wirtualne laboratorium można jednym przyciskiem naprawić. Tutaj można bez obaw przeprowadzać wybuchowe eksperymenty, mieszać ze sobą niebezpieczne odczynniki chemiczne i uruchamiać najdziwniejsze urządzenia naukowe. Doświadczenia w wirtualnym laboratorium to świetny sposób na spędzenie wolnego czasu, ale przede wszystkim poznawanie praw obowiązujących w świecie nauki.

Przykładowe scenariusze zajęć z chemii prowadzonych metodą zdalną

Opisywane tu plany działań dydaktycznych stanowią przede wszystkim próbę kontroli chaosu, który często towarzyszy nauczaniu zdalnemu. W jednej chwili pedagodzy otrzymują maile od uczniów, próbują sporządzić nowe zadania, w międzyczasie uzupełniając dziennik elektroniczny i wykonując zadania powierzone przez dyrektora szkoły. Podczas nauczania e-learningowego trzeba pamiętać, że nadrzędną formą pracy uczniów powinno być samokształcenie. Próba przeniesienia analogowych zajęć do przestrzeni internetowej może się bowiem okazać zbyt czasochłonna, a kształtowanie w uczniach postaw związanych z samodzielnym aranżowaniem sobie czasu pracy, wydaje się być dodatkową korzyścią przynoszącą efekty w dorosłym życiu dzieci.

Poniżej przedstawiamy dwa przykładowe scenariusze zdalnych lekcji chemii z wykorzystaniem filmów wprowadzających oraz eksperymentów w małej skali. Tematem zajęć były substancje o znaczeniu biologicznym.

fot. 2. Film “Aby żyć trzeba jeść. Badanie składu żywności”,  źródło własne

fot. 3. Film “Degradacja gleby”, źródło własne

Jednym z najważniejszych elementów nauczania zdalnego jest nieustanne zapewnianie uczniów, że nie są pozostawieni sami sobie. Samokształcenie bowiem nie polega tylko i wyłącznie na przesłaniu dziecku zadań do wykonania, sprawdzeniu i wystawieniu oceny, o czym mówi wiele stereotypów. Rola nauczyciela polega na inspirowaniu, koordynowaniu, zachęcaniu, inicjowaniu dobrej zabawy z nauką, dzięki której przy okazji uczeń dowiaduje się nowych rzeczy. Ważne jest podejście do pracy jak do questu, wyzwania, a nie zadania, za które uczeń będzie surowo rozliczany. Wówczas zarówno młodzież jak i nauczyciele będą czerpać przyjemność z tego typu formy pracy, gdyż samokształcenie dotyczy jednych i drugich. Dzięki temu, że nauczyciele rozwijają się i inwestują w swój warsztat, mogą jeszcze lepiej inspirować młodych do działania. Nauka zdalna nie musi wiązać się z dużym kosztem w przypadku realizacji tematów z chemii, dzięki zastosowaniu zestawów do doświadczeń w małej skali lub krótkich dynamicznych filmów wprowadzających.

Każdy z proponowanych wyżej filmów może być wykorzystany w jednym z czterech etapów kształcenia wyprzedzającego (1) aktywacji, (2) przetwarzania, (3) systematyzacji i (4) ewaluacji. Materiał jest zgodny z aktualnym stanem wiedzy chemicznej, a jego układ i opisane procedury osiągania celów sprzyjają rozwijaniu logicznego myślenia oraz zainteresowania chemią i jej praktycznymi zastosowaniami. Skierowany jest głównie do zaangażowanych nauczycieli, jako ważny element reformy programowej. Innowacyjność przygotowanego pakietu filmów odpowiadająca zapisom nowej podstawy programowej to przede wszystkim argument przemawiające za poniższymi efektami edukacyjnymi.

Aktywizacja uczniów do:

  • samodzielnej poszukiwań informacji w różnych źródłach;
  • eksperymentowania z pomocą zestawu laboratoryjnego w małej skali (SSC);
  • samokontroli, poprzez wykonywanie zadań m.in. w wirtualnym laboratorium;
  • korzystania z platformy, m.in. w celu zamieszczania rezultatów wykonanych prac.

Podniesienie wyników nauczania poprzez:

  • świadomy, aktywny udział w zajęciach lekcyjnych;
  • doskonalenie umiejętności projektowania i wykonywania eksperymentów;
  • rozwijanie sprawności korzystania z nowych technologii kształcenia;
  • dostarczenie materiałów multimedialnych (filmów, animacji, prezentacji PowerPoint);
  • wskazywanie miejsca i roli chemii w życiu codziennym człowieka.

Godnym podkreślenia jest fakt eksponowania w przygotowanych materiałach chemii jako nauki eksperymentalnej, szczególnie w obszarze znanym uczniowi z życia codziennego. W zaprojektowanych eksperymentach chemicznych całkowicie mieści się kanon doświadczeń zalecanych do wykonania na tym etapie kształcenia. Oparcie nauczania na eksperymencie chemicznym i upodobnienie kształcenia do procesu badawczego jest jednym niepodważalnych zalet dydaktycznych recenzowanych materiałów. Proste i bezpieczne doświadczenia uczniowskie kształtują zainteresowania badawcze i przekładają się bezpośrednio na wzrost zainteresowania uczniów przedmiotem. Kształcenie uczniów w oparciu o recenzowane materiały, gdzie wyraźnie eksponowana jest zasada wiązania teorii z praktyką, na pewno przekona uczniów, że chemia jest nauką przydatną w życiu, pozwalającą na wyjaśnienie wielu procesów zachodzących w przyrodzie. Wszystkie doświadczenia, zarówno te, które są wykonywane i dokumentowane samodzielnie przez ucznia w domu (z użyciem osobistego zestawu eksperymentalnego dedykowanego projektowi), jak i doświadczenia przeznaczone do wykonania w klasie z udziałem nauczyciela są opisane zarówno w scenariuszach lekcji prowadzonych z wykorzystaniem metody wyprzedzającej, jak i w materiałach pomocniczych dla uczniów oraz materiałach metodycznych dla nauczycieli.

Filmy do słownego/medialnego opracowania

Wyniki badań nad czynnikami determinującymi skuteczność uczenia się/nauczania (oczywiście obok potencjału intelektualnego i emocjonalnego uczniów) wskazują na cztery czynniki najbardziej znaczące. Są to: (a) relacje między uczniami a nauczycielem (Hattie, 2012); (b) aktywność – przede wszystkim – fizyczna (a tutaj głównie dłonie – G. Lundberg, 2013); (c) operowanie słowem – ciągle najważniejsze dla rozwoju intelektualnego i moralnego (Hammond 2019; Rutherford, 2019, Everett, 2018, Dylak, 2017 ), ale musimy dodać: opartym na pedagogice potocznej, na doświadczeniu społecznym co do (d) roli rówieśników w budowaniu tożsamości, umiejętności współpracy, a przede wszystkim wizji świata i działania w nim (T. Szlendak, 2009, 2013; ale też zob. obecne protesty młodych kobiet – choć nie tylko – a także głosy uczniów licealistów dot. niektórych wypowiedzi obecnego Ministra Edukacji i Nauki).

Relacje nauczycielsko-uczniowskie są jakby poza zasięgiem szybkiego wprowadzenia do klas szkolnych. Z jednej strony wystarczy zmienić je przez samych nauczycieli. Niekoniecznie. Przede wszystkim pamiętać musimy o tym, że relacje te są głęboko zakorzenione w nauczycielskich osobowościach, ich osobistych doświadczeniach i preferencjach. To samo zastrzeżenie dotyczy uczniów, a nawet ich rodziców, ale też władz szkolnych!

Względne łatwo możemy jednak zmieniać natężenie działań eksperymentalnych i doświadczalnych na lekcjach. Zmierzać ku uczeniu budowania własnej wiedzy na podstawie własnych działań badawczych oraz obserwacji i analizie ich skutków. Mamy tutaj na uwadze głównie refleksje nad własnych działaniem i jego skutkami – działaniem zaplanowanym w eksperymentach (dotyczy to także planów w życiu codziennym…) oraz działaniem okazjonalnym w naszym życiu codziennym. Dodajmy jeszcze, że eksperyment to także operowanie słowem – eksperyment myślowy – inspirowany myślą i wewnętrznymi strukturami. W eksperymencie najważniejsze jest myślenie – zanim się pomyśli (DiYanni, 2016) – analiza sytuacji wyjściowej oraz projektowanie, potem dopiero następuje działanie, wytyczone myśleniem – w gruncie rzeczy – następuje tu przed samym działaniem eksperymentalnym – operowanie głównie słowem…no i też obrazami…

Proponujemy zatem do obejrzenia łącznie 75 filmów dotyczących przedmiotów ścisłych (do każdego przedmiotu 15 filmów, jednominutowych): biologii, chemii, fizyki, geografii oraz matematyki.

Zakładamy, że uczniowie mogliby – po obejrzeniu wybranego filmu – opisać go i przesłać opracowanie do grupy młodszej, prosząc o podawanie dalszych przykładów – czy nawet proponować przygotowanie ilustracji filmowej. Jedna grupa uczniów mogłaby także zorganizować dyskusję nad dalszymi przykładami – czy nawet projektami filmów czy instalacji, w celu ich lepszego wyjaśnienia.

Bibliografia

  1. Dehaene S. (2009) Reading in the Brain. The new Science of how we read, Penguin Group, New
    York
  2. DiYanni R. (2016) Pomyśl, zanim pomyślisz. Myślenie krytyczne i kreatywne, PWN, Warszawa
  3. Hammond C. Does reading fiction make us better people? BBC Future, 3 June 2019
  4. Dylak S., Kształtowanie (się) kompetencji językowych uczniów w integracji z edukacją
    przyrodniczą, w: Konteksty Pedagogiczne, nr 1(8) 2017
  5. Everett D., (2018), Język. Narzędzie kultury, Wyd. Copernicus Center, Kraków
  6. Everett D., (2019) Jak powstał język. Historia największego wynalazku ludzkości, Prószyński i
    S-ka, Kraków
  7. Hattie J., 2012, Visible learning for teachers, Routledge, Abington
  8. Lundborg G., (2014) The hand and the brain, Springer-Verlag, London
  9. Palfrey J., Gasser U., Born Digital. Understanding the first generation of digital natives, Basic
    Books, New York
  10. Rutherford A. (2019) Księga Ludzi. Opowieść o tym jak staliśmy się nami, Prószyński i S-ka,
    Warszawa
  11. Szlendak T. (2013), Kultura nadmiaru w czasach niedomiaru. „Kultura Współczesna” nr 1.
  12. Szlendak T. (2009) Kto wychowuje twoje dziecko? Focus, 20/04/09
  13. Tomasello M. (2015) Historia naturalna ludzkiego myślenia, Copernicus Center, Kraków
  14. Tomasello M., (2016) Dlaczego współpracujemy, Wyd. Copernicus Center, Kraków