Obecną fazę rozwoju kulturowego określa się epoką hiperinnowacyjną, w której owa innowacja stała się wartością samą w sobie realizowaną także w coraz liczniejszych i bardziej prekursorskich formach (Bendyk, 2018). Pandemia przypieczętowała tylko i urealniła obowiązek przygotowania kolejnych pokoleń do innowacyjnego uczenia się (poprzez antycypowanie i uczestniczenie w tworzeniu przyszłości – jak wskazują autorzy Raportu Klubu Rzymskiego „Uczyć się bez granic”), innowacyjnego pełnienia ról społecznych (jak pisał R. Schulz), do aktywnego i twórczego uczestnictwa w życiu zbiorowym, do stawania się autorami własnego życia (K. Obuchowski). Pandemia spowodowała, że zostaliśmy wszyscy postawieni w sytuacji innowacyjnej – z dnia na dzień zostaliśmy zmuszeni do przestawienia się na nowe tory działania we wszystkich sferach życia.
Z. Ratajczak definiuje sytuację innowacyjną jako „wprowadzenie nowej rzeczy, idei, metody, tak by powstała zmiana układu elementów dotychczasowej sytuacji człowieka, ważnych dla jego aktywności podstawowej” (Ratajczak, 1980). Zmiana może wiązać się z pojawieniem się nowego elementu (innowacji) lub jego usunięciem, modyfikacją dotychczasowego układu elementów sytuacji. I jedna i druga sytuacja wymaga od człowieka odpowiednich zmian w zachowaniu (Ratajczak, 1980). Sytuacja innowacyjna wyzwala w człowieku określone reakcje, uruchamia postawy człowieka wobec zmian: od pionierskich, recepcyjnych, po opór, aż do odrzucenia włącznie. Pozwala przyjrzeć się ludziom, w jakim stopniu podatni są na zmiany, od ich kreowania, adaptowania do kontestacji i odrzucania.
Funkcjonowanie człowieka w sytuacji innowacyjnej, a jest nią niewątpliwie zdalne kształcenie, wyjaśniają różne koncepcje psychologiczne. W tym tekście interesować nas będzie jedna z form zachowania się człowieka w sytuacjach zmiany, która nie tylko wiąże się z uczeniem się, ale związana jest z twórczą jego działalnością. Owa twórcza działalność człowieka może być zarówno środkiem przywracania równowagi z otoczeniem, jak i sposobem jej naruszania. Jak wiemy z praktyki, sposobów reagowania na zmiany nie uczy się w szkole ani na uczelni. Błędnie także zakłada się, że człowiek sam sobie poradzi z sytuacjami, gdy tempo zmian się nasili. W sytuacji, gdy tempo zmian wzrasta, trening prawidłowego reagowania, adaptacyjny lub twórczy, przekształcający rzeczywistość, jest nie tylko możliwy, ale wręcz konieczny.
Pandemia spowodowała, że z dnia na dzień instytucje edukacyjne na całym świecie musiały się przestawić na nowe tory działania. Dotychczasowe rozwiązania edukacyjne, oswojone struktury i procedury przestały działać. Konieczność korzystania z nowoczesnych technologii stała się nie tylko wyborem, ale i koniecznością – innowacją na dużą skalę. Testowanie nowych rozwiązań nie zawsze sprzyjało poprawie jakości kształcenia, ale na pewno przełamało strach przed zdalnym kształceniem. I warto to w przyszłości wykorzystać!
Kategorie innowacji w szkole i dla samej szkoły
Analizując dynamikę rozwoju systemu edukacyjnego, można za R. Schulzem wyróżnić trzy typy zmian:
- zmiany typu rozwojowego (tzw. kontynuacja), gdzie postęp rozumiany jest jako kontynuacja dotychczasowych tendencji, wartości kulturowych, gdzie podkreśla się ciągłość pedagogicznego doświadczenia, ciąg pewnego procesu historycznego;
- zmiany typu modernizacyjnego (odnowa) jako jakościowe doskonalenie pedagogicznych instytucji i praktyk; jako reakcja na dysfunkcjonalne efekty niekontrolowanego wzrostu;
- poszukiwanie innowacji (tworzenie alternatyw jako przykład zmiany o najwyższym poziomie radykalności. Zmiana jest tu rozumiana jako przeciwieństwo ciągłości, kontynuacji dotychczasowych wartości pedagogicznych dotyczących pojmowania wychowania, jak i jego form strukturalnych.
W dotychczasowej praktyce przekształcania edukacji zmiany typu pierwszego i drugiego występowały najczęściej i charakteryzowały dynamikę systemu edukacyjnego. Dominacja tego typu przeobrażeń, kultywujących głównie wartości tradycyjne, powodowała, że system edukacji i jego składowe był inercyjny, niemal odporny na wszelkie innowacje, dążył do zachowania status quo. Obecnie jednak na całym świecie obserwuje się wyraźne przyspieszenie zmian również w sektorze edukacji, zwłaszcza w kontekście zastosowania nowoczesnych technologii w obrębie teorii, jak i praktyki edukacyjnej.
W kontekście podjętych w tekście rozważań istotna staje się trzecia kategoria zmian, tych najbardziej radykalnych, które mają swoją specyficzną genezę i funkcje, czego źródeł można upatrywać w kryzysie określonej strategii stosowanej przy doskonaleniu programu działania i form organizacyjnych szkolnictwa (Ratajczak, 1980). Ten rodzaj zmian można nazwać ‘innowacją’, ‘innowacyjnością’. Innowacja i innowacyjność nie są pojęciem rozumianym jednoznacznie. W literaturze przedmiotu można znaleźć różne podejścia oraz terminy zbliżone lub dookreślające innowacje lub innowacyjność. Innowacja to wprowadzenie czegoś nowego, rzecz nowo wprowadzona; nowatorstwo, reforma. Innowacja z kolei to tyle co nowość, nowinka, coś nowego, to przeciwieństwo rutyny, naśladownictwa, schematyzmu i epigonizmu. Mówi się też o innowacyjności jako cesze człowieka, przedsiębiorstwa, działania, instytucji. Innowacje to wszelkie wartości kulturowe, które w danych warunkach przestrzennych i czasowych są traktowane przez ludzi jako nowe (Makarczyk, 1971). Tak szerokie ujęcie innowacji można odnieść do różnych aspektów ludzkiej działalności. „Innowacja to: a) rzecz, którą się wprowadza, b) zachowania polegające na jej wprowadzaniu“ (Makarczyk, 1971). Szczególną kategorią innowacji są innowacje pedagogiczne, które są tworzone i użytkowane w sferze kształcenia i wychowania. Innowacje powstają za sprawą działań, które określa się najczęściej mianem twórczości pedagogicznej, postępu pedagogicznego. Innowacje pedagogiczne są definiowane również jako określone przekształcenia w zasobie pedagogicznego doświadczenia, które dostarczają nowych rozwiązań dla aktualnych lub potencjalnych problemów edukacyjnych (Schulz, 1994). Idąc tym tropem, innowację pedagogiczną można rozumieć trojako: jako synonim twórczego działania, jako przedmiot będący składnikiem kultury oraz jako operację zmieniania (Schulz, 1980) . Innowacje w edukacji mogą dotyczyć rozmaitych dziedzin i mieć zróżnicowany charakter. W literaturze przedmiotu istnieją różne ich klasyfikacje. Jednym z kryterium podziału innowacji są tak zwane obszary zastosowań. Ze względu na to kryterium wyróżniamy innowacje: wychowawcze, dydaktyczne, dotyczące infrastruktury szkolnej oraz dotyczące zarządzania oświatą (Karwat, 1987). Innowacje mogą być też rozumiane: czynnościowo i rzeczowo. Innowacje czynnościowe traktowane są jako działalność innowacyjna, jako proces planowania i realizacji zmiany. To całościowy cykl projektowania i/lub zastosowania nowości, na przykład wprowadzenie do praktyki szkolnej nowych przedmiotów nauczania, opracowywanie nowych treści programowych, wdrażanie nowych form kształcenia. Innowacja rozumiana rzeczowo to program zmiany, wytwór aktywności twórczej jako treść zamiany, jako nowy element pedagogicznego doświadczenia, na przykład nowa skala ocen, nowy typ ustrojowy szkoły, nowy program edukacyjny, nowa ustawa oświatowa, nowe narzędzia pracy, zachowania.
Innowacje w obszarze funkcji szkoły
Innowacje można odnieść również do tradycyjnie pojmowanych funkcji szkoły. Wyróżniamy wówczas innowacje: dydaktyczne (np. metoda nauczania problemowego); wychowawcze ( np. udział rodziców w lekcjach wychowawczych) oraz opiekuńcze (np. akcja „Szklanka mleka dla każdego dziecka”). Ważnym rozróżnieniem jest podział na innowacje w sferze pedagogicznego myślenia oraz innowacje w sferze pedagogicznego działania, wzajemnie się uzupełniające i inspirujące.
Edukacja zdalna wykorzystująca nowoczesne technologie na niespotykaną dotąd skalę to zarówno innowacja w zakresie innowacyjnego myślenia, jak i działania. To innowacyjne pojmowanie funkcji: dydaktycznej, wychowawczej i opiekuńczej szkoły oraz zarządzania. To eksperyment na wielką skalę, który trwa, i nie znamy jeszcze jego rezultatów.
W warunkach obfitości zmian i innowacji, rozregulowania systemu edukacji w sytuacji/sytuacjach innowacyjnych musi wytworzyć się pewien mechanizm, czy – jak pisze R. Schulz – sprawdzian czy tester pozwalający odróżnić innowacje tandetne od wartościowych. W sytuacji wymuszonej przez pandemię coraz bardziej potrzebny jest mechanizm obronny wobec pseudoinnowacji oraz całkiem nowy mechanizm promocyjny względem innowacji autentycznych, potrzebnych i wartościowych (Karwat, 1987). Kreatywność jest warunkiem koniecznym innowacyjności, ale nie zawsze kreatywne myślenie czy kreatywne działanie przynosi rezultaty w postaci wartościowych innowacji. Kreatywność jawi się jako umiejętność postawienia pytania, jak można coś zrobić inaczej, lepiej, połączoną z umiejętnością projektowania szeroko rozumianych zmian w różnych sferach życia społecznego. Innowacyjność natomiast to zrealizowana kreatywność (Drozdowski i współred., 2010). Łącznikiem pomiędzy kreatywnością a innowacyjnością jest postawa proinnowacyjna, która związana jest z zainteresowaniem i urzeczywistnieniem kreatywnych pomysłów czy idei. To gotowość do wzięcia na siebie całości lub części odpowiedzialności za operacjonalizację projektu i jego wdrożenie. Połączenie tych trzech składników stwarza szansę na pojawienie się wartościowej zmiany.
Przykładami wartościowych innowacji są projekty społeczne inicjowane zarówno przez nauczycieli, jak i rodziców (np. Lekcjewsieci.pl, korki.TV, projekt edukacyjny Zaproś mnie na swoją lekcję czy pomysłowa Szkoła domowa w zakresie edukacji wczesnoszkolnej Wiesławy Mitulskiej). W czasie pandemii powstało wiele wartościowych, zdalnych projektów edukacyjnych, ale również wiele projektów złych, nieprzemyślanych a nawet szkodliwych. Do nich zaliczam niestety projekt przygotowany we współpracy telewizji publicznej z MEN pt. Szkoła z TVP, gdzie treść, forma i brak profesjonalizmu spowodował wiele zamieszania a fragmenty z lekcji stały się źródłem licznych memów w mediach społecznościowych, które obrazują jak nie powinna wyglądać edukacja zdalna…
Podsumowując, pandemia ukazała nam, jak edukacja radzi sobie ze zmianami. Obnażyła nasze słabości, ale pokazała nam też nasze możliwości i pola do nadrobienia. Przekaz treści bez znajomości dydaktyki i prawideł określających skuteczne uczenie się i nauczanie oraz ich psychopedagogicznymi podstawami nie ma racji bytu. Technologia z kolei bez pedagogiki i pedagogika bez technologii w sytuacji innowacyjnej nie zda nigdy egzaminu. I o tym warto pamiętać, projektując procesy edukacyjne w sieci.
Ilustracje
Raport
Przypisy
- Więcej na ten temat zob.: Przyborowska B. (2013). Pedagogika innowacyjności, między teorią a praktyką edukacyjną, UMK, Toruń.
Bibliografia
- Bendyk E., (2008), Innowatorzy i imitatorzy, Polityka, nr 25, s. 17.
- Drozdowski R., Zakrzewska A., Puchalska K., Morchat M., Mroczkowska D. (red.) (2010). Wspieranie postaw proinnowacyjnych przez wzmacnianie kreatywności jednostki, PARP, Warszawa.
- [online] http://ec.europa.eu/polska/news/081205_pl.htm [dostęp z dnia 20.01.2009].
- [online] http://ec.europa.eu/polska/news/081231_rok_kreatywnosci_pl.htm [dostęp z dnia 20.01.2009].
- [online] http://www.edunews.pl/images/pdf/umiejetnoscixxi_pl.pdf [dostęp z dnia 15.01.2009].
- [online] http://www.edunews.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=522&Itemid=1, [dostęp z dnia 15.01.2009].
- Karwat T., (1987). Podstawy innowatyki w oświacie, CDN, Kalisz.
- Kocowski T., (1982). Potrzeby człowieka. Koncepcja systemowa, PAN, Wrocław.
- Labuda G., (2008). Rozważania nad teorią i historią kultury i cywilizacji, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań.
- Linton R., (1975). Kulturowe podstawy osobowości, PWN, Warszawa.
- Looney J., (2009). Assessment and innovation in education. OECD, Education Working Paper, no. 24..
- Makarczyk W., (1971). Przyswajanie innowacji, Wydawnictwo PAN, Wrocław.
- Przyborowska B., (2013). Pedagogika innowacyjności. między teorią a praktyką edukacyjną, UMK, Toruń.
- Ratajczak Z., (1980). Człowiek w sytuacji innowacyjnej, PWN, Warszawa.
- Rzeczpospolita 13.01.2006.
- Schulz R., (1989). Nauczyciel jako innowator, WSIP, Warszawa.
- Schulz R., (1994). Twórczość pedagogiczna, IBE, Warszawa.
- Schulz R., (1980), Procesy zmian i odnowy w oświacie, PWN, Warszawa.
